Ég hef oft þurft í starfi mínu sem prestur að heimsækja geðdeildir Landspítalans. Þar er mikið af góðu starfsfólki en ég hef alltaf tekið svo nærri mér að sjá hversu skortir á í aðbúnaðinum á deildunum, mér hefur einfaldlega fundist þær afar kaldranalegar og óaðlaðandi. Ég hef stundum sagt við sjálfa mig þegar ég geng út að ég yrði sjálfsagt ekkert sérstaklega vel stödd ef ég væri vistuð þarna inni einhvern tíma. Umhverfi okkar hefur svo mikil áhrif. Það er t.d ólíkt að ganga inn á líknardeildina í Kópavogi, þar er vel hirt og sérlega hlýlegt umhverfi og maður skynjar hversu mikilvægt það er, því fólk dvelur þarna oft síðust daga og vikur ævi sinnar. Þegar ég kem þangað fyllist ég þakklæti yfir því að þar er allt gert til að umhverfið huggi og umvefji bæði sjúklinga og aðstandendur þeirra. Þessa helgi eru brospinnar seldir til styrktar bættum aðbúnaði á geðdeildum Landspítalans og ég hvet okkur öll til að styrkja þetta mikilvæga málefni. Kauptu brospinna og veifaðu honum framan í heiminn og hver veit nema heimurinn brosi framan í þig. (Setja upp brosandi andlitið) Með því að styrkja málefnið ertu að taka þátt í því að bæta þjóðfélagið, þjóðarsálin er nefnileg ennþá hrædd við geðveiki.
Á árum áður var mikill ótti tengdur fötlun. Allt fram á miðja síðustu öld tíðkaðist það í mörgum sveitum að hafa fatlaða ekki til sýnis þegar gesti bar að garði á bæjum. Allt fólk á mínum aldri man hvernig þroskaheftum börnum var strítt fyrir það eitt að skera sig úr. Nú, örfhent börn voru pínd til að nota hægri hönd og sú vinstri jafn vel bundin við stólbakið í skólastofunni alveg fram á 7. áratug síðustu aldar vegna þess að svona frávik þótti vera merki um eitthvað óeðlilegt.
Samkynhneigð var líka álitin sjúkdómur af þorra fólks fram undir síðustu aldamót. Sitthvað fleira mætti efna, t.d HIV. Ég gleymi því aldrei þegar vinur minn greindist HIV jákvæður fyrir 27 árum, við vorum miklir vinir en þegar hann lagðist mikið veikur inn á sjúkrahús var mér ráðlagt að fara ekki að heimsækja hann af því að ég gæti smitast og orðið veik sjálf. Hann lést á sjúkrahúsinu eftir nokkra vikna legu og ég fór aldrei að hugga hann eða kveðja. Enn í dag finn ég til sorgar að hafa ekki verið til staðar. Við vorum bæði rétt rúmlega tvítug og höfðum átt trúnað hvort annars og verið til staðar fyrir hvort annað á svo margan hátt. Hann hafði t.d. kynnt mér samfélag og heim samkynhneigðra og hjálpað mér að leggja niður fordóma og ranghugmyndir gagnvart þeim samfélagshópi. Hann þurfti á öllum sínum vinum að halda og ég kom ekki vegna fordóma og vanþekkingar, ég lét óttann en ekki kærleikann stjórna mér.
Við lifum á merkilegum tímum. Við erum að lifa tíma þar sem alls konar svona óttabönd eru að rakna. Flestir forfeður okkar fæddust, ólust upp og dóu án þess að skipta svo mikið um skoðanir. Ég hef ekki tölu á öllum þeim skoðunum sem ég hef skipt um í gegnum tíðina, og fordómarnir sem ég hef haft og fengið tækifæri til að leggja frá mér eru fleiri en ég gæti talið upp í fljótheitum. Og ennþá er maður að læra. Í dag erum við að tala um geðveiki. Sannleikurinn er sá að það þarf að ræða geðveiki í okkar samfélagi vegna þess að það er ennþá feluleikur í kringum hana. Samt hafa orðið framfarir. Við erum t.d. sæmilega róleg varðandi þunglyndi. Það er alveg hægt að segja í hópi fólks: „Ég hef tilhneigingu til að vera þunglyndur” og enginn verður neitt sérstaklega hræddur við þig … þ.e.a.s. ef þunglyndinu fylgir ekki manía. En manían er eitthvað sem við eigum alveg mjög erfitt með að takast á við ennþá, að ekki sé nú talað um ranghugmyndir. Það hefur í aðra röndina þótt dálítið gáfumerki að vera svartsýnn og niðurdreginn á Íslandi og þunglyndi með sínum kalda húmor er þ.a.l. þolanlegt í hófi en allt sem tengist oflæti eða ofskynjunum erum við svo hrædd við að við vitum ekki alveg hvað á að gera. Og þá gerum við hvað? - Hvað gerum við til þess að fjarlægja frá okkur það sem við óttumst? Við uppnefnum það og tengjum það því sem er óhreint eða óútreiknanlegt.
Tölum um uppnefningar: Ég þekki systkini sem áttu heima hér í Reykjavík upp úr 1960 og áttu bróður sem var þroskaheftur með Downs-heilkenni. „Aumingi með hor!” var kallað á eftir þeim þegar þau voru að passa bróður sinn og eineltið sem systkinin upplifðu með þessum bróður sínum var bara ferlegt. Upphrópunin: „Helv.... hommi!” Er sennilega hægt og rólega að hverfa úr málinu, vegna þess að hommar og lesbíur hafa orðið sýnileg og það eru allir búnir að átta sig á því að það er í lagi að vera samkynhneigður.
Þegar ég var unglingur þótti líka mjög fyndið að segja Klepparabrandara: “Sko, það var einu sinni Kleppari sem átti hund…” gat verið byrjun á góðri sögu. Í dag myndi enginn með eðlilega sjálfsvirðingu segja svona brandara og ég get borið vitni um það vegna þess að ég umgengst svo mikið af börnum og veit hvaða brandarar eru í gangi. Hafnarfirðingar hafa tekið á sig sögurnar sem áður voru sagðar um vistmenn á Kleppi, og svo ganga bara gömlu góðu sögurnar um tómatinn sem ekið var yfir og varð að tómatssósu, um páfagaukinn sem skeit í deigið, vinina tvo sem hétu Enginn og Haltu kjafti og konuna sem átti hundinn sem hét Nýjasta tíska. Sömu sögur hring eftir hring en ef þú spyrð 6 ára barn hvað sé Kleppari þá heldur það að þú eigir við einhverskonar heftara eða eldhúsáhald. Samt er erfiðara út á við að vera geðveikur eða eiga geðveikan ástvin heldur en að vera t.d. sykursjúkur, vanta hönd eða búa við flogaveiki. Af öllum sjúkdómum er geðveiki það sem erfiðast er að tala um.
Guðspjall dagsins er óttasaga. Þar er það óttinn við líkamlega fötlun sem er til umræðu. Þar eru fimm vinir á ferð sem vilja ná fundi Jesú. Einn er lamaður, hinir bera hann á milli sín og þegar sama saga er sögðu í Markúsarguðspjalli er frá því greint að þegar þeir koma að húsinu þar sem Jesús er að ræða við fólkið er fullt út úr dyrum og aðgengi fatlaðra ekki upp á marga fiska. Þá grípa þeir til þess ráðs að þeir rjúfa þekjuna og láta vin sinn síga niður úr rjáfrinu til hans. Munið þið hvernig garðbæingurinn Freyja Haraldsdóttir gekk fram í síðustu kosningum og setti allt á annan endan með því að krefjast réttar síns? Hversu mikið vesen var það? Og hversu margir landsmenn skyldu hafa hrist hausinn yfir þessu brambolti í fatlaðri manneskjunni. Stundum þarf brambolt til þess að koma á sjálfsögðum úrbótum. Í dag er verið að breyta kosningareglum þannig að þær tryggi líka fötluðum rétt til að nýta atkvæði sitt með reisn. Bæjarbúar í Nasaret hafa horft á aðfarir vinanna fimm og margir hrist hausinn og hellt úr eyrunum yfir aðförum vinanna sem svo einarðlega ætluðu að ná fundi Jesú. „Þegar Jesús sá trú þeirra” segir guðspjallið, „Þegar Jesús sá trú þeirra sagði hann við lama manninn: „Vertu hughraustur, barnið mitt, syndir þínar eru fyrirgefnar.“ Jesús horfði á trú vinanna, traustið sem þeir sýndu og trúnaðinn sem þeir áttu, hann horfði ekki á þá sömu augum og mannfjöldinn sem var allur með hugann við það hvað þessi fatlaði maður væri að vilja upp á dekk. Vertu hughraustur, syndir þínar eru fyrirgefnar. Sagði Jesús við manninn. Láttu ekki kveða þig í kútinn var hann að segja. Stattu áfram með sjálfum þér, þú ert jafn góður og allir aðrir hér. Syndir þínar eru fyrirgefnar, þú þarft ekki að blygðast þín fyrir að vera þú sjálfur.
Þegar ég kem inná geðdeildir Landspítalans get ég aldrei varist þeirri hugsun að líklega endurspegli þessi niðurdrepandi aðbúnaður þá fordóma sem við tengjum við geðraskanir. Muskulegt og kalt umhverfið flytur skilaboð; Synd og skömm að vera geðveikur, segja upplitaðar gardínur. Synd og skömm að vera geðveikur segja löngu úr sér gengnar innréttingar. Synd og skömm að vera geðveikur segir ljóta gólfefnið. Vertu hughraustur segir Jesús við hinn geðveika, syndir þínar eru fyrirgefnar.
Guðspjallssagan segir svo frá að þegar Jesús talaði svona til lamaða mannsins hafi ýmsir hneykslast og þótt Jesús gera sig heldur breiðan að ganga svona blygðunarlaust gegn ríkjandi viðhorfum. „En Jesús þekkti hugsanir þeirra og sagði: „Hví hugsið þið illt í hjörtum ykkar? Hvort er auðveldara að segja: Syndir þínar eru fyrirgefnar, eða: Statt upp og gakk? En til þess að þið vitið að Mannssonurinn hefur vald á jörðu að fyrirgefa syndir þá segi ég þér,“ -; og nú talar hann við lama manninn: „Statt upp, tak rekkju þína og far heim til þín!“ Og hann stóð upp og fór heim til sín. En fólkið, sem horfði á þetta, varð óttaslegið og lofaði Guð sem gefið hafði mönnum slíkt vald.”
Góðu fréttirnar sem trúin boðar eru ekki síst þær að Guð hefur gefið öllu fólki vald yfir eigin lífi. Þetta veit Freyja Haraldsdóttir og þegar hún gekk fram í valdi sínu á kjörstað var ekki hægt að stöðva hana. Þar fengum við að verða vitni að því sama og fólkið í Nasaret, við fengum að sjá lamaðan einstakling standa á fætur, en nú bara úr Garðabæ. Núna eru geðsjúkir og vinir þeirra að rísa á fætur í valdi sínu rétt eins og lamaði maðurinn og vinir hans í sögu dagsins. Við skulum öll taka mark á því sem er að gerast og fagna yfir valdeflingu fólks með geðraskanir. Við skulum styðja í orði og verki notendasamtök eins og Hugarafl og Geðhjálp.Við skulum meta að verðleikum öll nýju úrræðin sem síðustu ár hafa komið til og bera vitni um valdeflandi samstarf við fólk með geðraskanir. Það vita allt of fáir um geðteymin á Landspítalanum, hjá heimaþjónustu Reykjavíkurborgar og líka hjá Heilsugæslunni sem gera mjög mörgu fólki með geðraskanir kleift að lifa eðlilegu lífi utan stofnana. Á Akureyri og víðar á landsbyggðinni hefur líka um árabil verið unnið frábært starf í þessum anda. En þrátt fyrir mjög margar og góðar breytingar síðastliðin ár er enn hópur fólks sem fær ekki þá samstöðu sem hann þarf á að halda og lifir því við skert lífsgæði, fordóma og stimplun. Í nýjasta helgarblaði Fréttablaðsins er viðtal við Silvíu Ingibergsdóttur deildarstjóra á Kleppi og Halldór Kolbeinsson yfirlæknir á spítalanum þar sem þau lýsa af mannlegri umhyggju og faglegu hispursleysi ömurlegri stöðu þeirra sem lenda á milli þils og veggjar í heilbrigðiskerfi okkar. Geðraskanir munu alltaf verða fyrir hendi, þær eru hluti af lífinu eins og það er og við skulum sameinast um að þróa menningu í landi okkar sem tekur á viðfangsefninu af einurð, velvilja og alvöru.
