„STÓRVIRKI Marteins Lúthers á sínum tíma er það að hann endurvakti þá vitund að í trú hefur maðurinn beinan aðgang að Guði. Þessi skilningur á eðli kristinnar trúar stuðlaði að lýðræðislegri þróun í Evrópu, því hvað er lýðræði annað en almennur prestdómur“ sagði Tómas Mann í frægri ræðu, er hann flutti stuttu eftir stríðslok. Það er vissulega rétt að Lúther hafði afgerandi áhrif á lýðræðisþróun í Evrópu, en tengslin á milli lýðræðis og hins almenna prestdóms eru samt ekki eins ljós og Tómas Mann álítur. Honum yfirsést nefnilega að samkvæmt Lúther er enginn sjálfum sér prestur, heldur beinist prestsþjónustan ætíð að náunganum.

Annað yfirsést honum en það er að kirkjuskilningur Lúthers er ekki "híerarkískur" þar sem prestar, biskupar og aðrir prelátar ríkja yfir söfnuðinum líkt og aðall. Hann einkennist af áherslunni á hið bróðurlega eða kirkjuna sem fjölskyldu. Í skilningi sinum og skilgreiningu á kirkjunni styðst Lúther við Nýja testamentið, en þetta varð tilefni til þess að hann lenti í útistöðum við kirkjustjórn samtíðar sinnar, sem honum fannst fórna söfnuðinum til að halda í mannasetningar og konunglega stjórnskipan innan kirkjunnar. Þær deilur enduðu eins og kunnugt er með klofningi kirkjunnar. Hugum því að sögu prestsskilningsins og hefjum könnun okkar á hugmyndum um kirkjuna í Nýja testamentinu.

I

Samkvæmt skilningi frumkristinna manna fullkomnaði og lauk Jesús Kristur allri prestþjónustu mannkynsins með fórnardauða sínum á krossi. Hann er því hinn eini "æðstiprestur að eilífu" (Heb 6.20). Fórn hans sviptir öllum grundvelli undan fórnarþjónustu presta og gerir hana óþarfa eða tilgangslausa. Eftir að sonurinn eða orðið (logos) gerðist maður í Jesú Kristi eru einnig allir meðalgangarar á milli Guðs og manna óþarfir. Auk þess er skírnarþeginn fyrir skírn í Jesú nafni tekinn inn í konunglegt og heilagt prestasamfélag (2M 19.5n).

Þar sem Nýja testamentið viðurkennir ekki aðra fórn en Krists, er augljóst að það þekkir enga eina og afmarkaða prestastétt. Já, kristnir menn bera ekki fram fórnir og setja þær á altarið. Fórnin er horfin eða hefur, réttara sagt, gjörbreyst og í stað hennar kemur nú vitnisburðurinn um Krist, fyrirbæn í hans nafni og þjónusta við náungann. Í þessum skilningi Nýja testamentisins mætum við í raun hinu eiginlega inntaki allra trúarbragða. Því er ekki að undra að kristindómurinn hafi komið fram á sjónarsviðið í miklu sjálfstrausti gagnvart öðrum trúarbrögðum, sem öll höfðu sína sérstöku prestastétt. Nú var staðan önnur þar sem allir meðlimir safnaðarins voru prestar. Hinn almenni prestsdómur var þannig ein af meginkenningarstoðum frum- og fornkirkjunnar og ítarlega umfjöllun um hann er að finna hjá öllum helstu kirkjufeðrunum, s.s. Jústínusi píslarvotti, Íreneusi, Tertúlíanusi, Órígenesi og Ágústínusi.

Um ákveðið fráfall frá þessari upprunalegu boðun var að ræða, þegar söfnuður kristinna manna varð að kirkju hins rómverska heimsveldis. Þá hófust menn handa við að skipuleggja kirkjuna upp á nýtt í samræmi við hina nýju stöðu hennar innan samfélagsins. Svo fór að skipulag hennar varð sem spegilmynd uppbyggingar ríkisins. Söfnuðinum var skipt niður í leika og lærða og menn flokkaðir eftir stöðu sinni í þjóðfélaginu. Samhliða þessum breytingum hvarf áhersla á kirkjuna sem fjölskyldu af sjónarsviðinu. Kirkjan varð til sem söfnuður heilagra - hin heilaga kirkja. Þessi þróun hélt áfram allar miðaldir. Svo fór að á 11. öld, með Gregor páfa VII, var kirkjan orðin að nær hreinni "prestakirkju", sem bar að hafa algjör völd hér í heiminum. Keisarinn var ekki lengur talinn vera verndari kirkjunnar, heldur var páfinn þvert á móti talinn vera verndari hins veraldlega valds. Gregor VII ætlaðist meira segja til þess að prestar færu fyrir herjum krossfaranna en ekki konungarnir sjálfir. "Slíkur var ruglingurinn orðin á þjónustuskilningi prestembættisins."

Þegar páfarnir komust að raun um að þeim tókst ekki að ná fullkomnu valdi á hinu veraldlega og andlega sviði, skapaðist hætta á að stjórn kirkjunnar sem klerkakirkju snerist á ýmsan máta gegn söfnuðinum. Þannig fullyrti Bonifasíus páfi VIII opinberlega í Bulle clericas laicios 1296, að söfnuðurinn hefði ætíð verið fjandsamlegur klerkastéttinni. Ekki er að undra að andspænis slíkri "klerkahyggju" yxi almenn óánægja manna með kirkjuyfirvöld.

Á IV. Lateranþinginu árið 1215 var stigið afgerandi skref hvað varðar þennan klofning milli safnaða og presta, þar sem samþykkt var að prestar hefðu æðsta vald yfir hjálpræðinu innan kirkjunnar og þar með hér á jörðu. Þessi áhersla kom fram í þeirri hugmynd að einungis vígður maður gæti umbreytt efnum kvöldmáltíðarinnar í líkama og blóð Krists. Þannig er það presturinn sem tryggir raunverulega nálægð Krists í efnum sakramentisins - og þar með presturinn einn sem tryggir nærveru og náð Guðs hér í heimi. Þegar hér var komið við sögu virtist vera óbrúanlegt bil vera á milli safnaðar og prests.

Gagnrýni á dýrkun klerka á eigin embætti sem einkenndist af því að setja jafnaðarmerki á milli hjálpræðisins og klerkastéttarinnar var orðin hávær undir lok miðalda og hún tók hold í siðbót 16. aldarinnar.

II

Engin söguleg hreyfing lifir einungis á mótmælum, þannig var siðbótarhreyfing Lúthers langt frá því að vera mótmælin ein. Þvert á móti byggðist hún fyrst og fremst á því að leggja fram jákvæðan vitnisburð. Nafnið "protestari" festist á hreyfinguna árið 1529 er siðbótarmenn lögðu fram mótmæli vegna samningsrofa fulltrúa hinnar rómversku kirkju og valdbeitingar þeirra gegn viðleitni til siðbótar innan kirkjunnar. Þessi mótmæli og áhættan sem þeim fylgdi, voru borin fram af fimm furstum sem voru leikmenn og venjulegir safnaðarmeðlimir.

Rót hugrekkis þeirra er að finna í þeim kirkjuskilningi sem Lúther hafði enduruppgötvað í Nýja testamentinu og í sögu fornkirkjunnar. Tveir þættir eru einkennandi fyrir þennan skilning:

Fyrir það fyrsta er kirkjuskilningur Lúthers, eins og áður hefur verið getið, ekki "híerarkískur". Hann byggist ekki á sama mynstri og valdapíramídar konunglegra stjórnkerfa og mönnum er ekki raðað í tignarraðir. Samkvæmt honum er enginn munur á mönnum vegna vígslu, aldurs eða kynferðis; allir er jafnir. Einungis skírnin skilur kristna menn frá öðrum og fyrir hana endurreisir Guð manninn til þeirrar myndar sem hann er skapaður í . Hún gerir alla kristna að konunglegu prestafélagi og þar með gerir hún alla jafna innan kirkjunnar. Því fullyrðir Lúther: "Sá sem stígur upp úr skírnarvatninu, getur hrósað sér af því að vera nú þegar prestur, biskup og páfi". Þannig eru ekki til betri eða verri sakramenti eftir því hver veitir þau og í iðrunarsakramentinu er ekki meira veitt þó páfi, biskup, hinn aumasti prestur eða hinn venjulegi safnaðarmeðlimur veiti það.

Hitt atriðið er prestsmynd Lúthers, sem er ekki mótuð eða sett fram í ljósi valds prestsins, sem nær hápunkti er hann mælir orðin í altarissakramentinu: "þetta er líkami minn" (hoc est corpus meum) eða við skriftir "ég leysi þig" (ego te absolvo). Lúther skilgreinir embættið fyrst og fremst í ljósi köllunar og hlutverks þess. Prestembættið ber því ekki að túlka í samhengi valds (potestas), heldur sem þjónustu (ministerium).

Afleiðing þessa er að klerkar hafa ekki vald yfir sakramentunum. Kristur einn er herra sakramentanna, en hvorki sá sem veitir þau né meðtekur. Presturinn er því ekki lengur meðalgöngumaður, fórnarprestur eða vígsluprestur. Prestembættið og andlegt starf almennt er fyrst og fremst þjónusta orðsins og felst í því að boða og útleggja hjálpræðisorð Guðs í Kristi, veita fyrirgefningu, biðja fyrir náunganum og útdeila sakramentunum. Af þessu eru meginþættir hins almenna prestsdóms dregnir; boðun, fyrirgefning og fyrirbæn og þá ber öllum skírðum mönnum að virða.

III

Myndin sem Lúther dregur upp af kristinni kirkju er stórbrotin og áhrifarík. Hún varð þess valdandi að múrinn sem klerkar höfðu reist um sig féll og prestsheimilið varð að fyrirmynd heimila í samfélaginu. Guðþjónustan varð aftur að safnaðarguðþjónustu þar sem hinu kristnu báðu og lofuðu Guð og heyrðu orðið útlagt á móðurmáli sínu. Kaleikurinn var aftur færður söfnuðinum og þeirri hugmynd að krossdauði Krists væri í sífellu endurtekinn í sakramentinu var hafnað. Leikmaðurinn tók á ný fullan þátt í öllu kirkjulífi.

Menntun presta stórjókst, jafnt meðal mótmælenda sem rómversk- kaþólskra, og urðu prestar oft mótandi í menningarlífi þjóðfélagsins. Um leið kom upp viss hætta á "mennta-klerkahyggju" sem jók á ný hættuna á gjá á milli leikra og lærðra. Lúther var sér meðvitaður um hana og varaði stöðugt við henni og m.a. vildi hann þess vegna að prestarnir neyttu kvöldmáltíðarinnar með söfnuðinum, sem prestar á meðal presta. Lúther gekk enn lengra og leit á heimilið sem hússöfnuð, þar sem heimilismenn skyldu halda guðsþjónustur. Húsráðanda á heimilinu bar að leiða guðþjónustuna og þessu hlutverki sinnti Lúther á eigin heimili. Heimilið er samkvæmt skilningi hans kirkja og fjölskyldan er visst endurskin af musteri Guðs.

IV

Við stöndum sí og æ frammi fyrir sama grundvallarvanda þegar rýnt er í atburði sögunnar. Róttækar hugmyndir og áætlanir um endurnýjun sem koma fram á sögusviðið verða því miður sjaldnast að veruleika. Það er einkennilegt hve fljótt hið miðlæga og hið afgerandi gleymist. Lúther kvartaði tiltölulega snemma sáran undan þessu. Svo virðist sem stofnunin yfirtaki að lokum allt, já, það þarf ekki langan tíma til að gera hugsjónamann að skrifstofuþræli og spámann að presti. Andspænis þessari staðreynd er kirkjan svo sannarlega stöðugt kölluð til siðbótar. Því það sem er mikilvægast, það sem allt hvílir á, og það sem er ekki sjálfgefið í kristindóminum, er fyrirgefning syndanna í Kristi. Einmitt þessu atriði hættir hverri samtíð svo oft til að gleyma. Hin stöðuga siðbót felst í því að minna sífellt á þennan grundvöll sem kristindómurinn er reistur á.

V

Í sögu mótmælenda er að finna þrjú afgerandi tímaskeið slíkrar áminningar og alltaf er hinn almenni prestdómur í miðpunkti. Þessi þrjú skeið eru: Heittrúarstefnan, upphaf heimatrúboðsins og barátta kristinna safnaða í ríki nasismans.

Upphaf heittrúarstefnunnar er jafnan bundið við útkomu bókar Philipp Jakobs Speners Frómar óskir (Pia Desideria) árið 1675. Spener vildi endurnýja trúarlíf samtíma síns með því að efla hinn almenna prestdóm og ítrekaði að allir skírðir menn væru prestar. Hann varaði eindregið við því falska öryggi að álíta að prestastéttin tryggi kristni og kirkju. Prestar geta ekki borið þá ábyrgð einir, heldur hvílir hún á öllum kristnum einstaklingum sem bundnir eru fagnaðarerindinu sem í raun ber þá uppi. Prédikarinn er hér einungis sem elsti bróðir í stórum systkinahóp. Spener vildi að í ljósi hins almenna prestdóms yrðu stofnaðir hópar innan safnaðarins sem mynduðu kjarna hans og væru mótandi í safnaðarlífi.

Rúmum 150 árum síðar, eða árið 1848, hófst heimatrúboðið þegar þýski guðfræðingurinn Johann Hinrich Wichern hvatti til trúboðs í hverju héraði. Í ljósi hins almenna prestdóms fylgdu margir þessu ákalli og hófst nú starf mikillar hreyfingar. Heimatrúboðið barst víða um lönd og fylgdi því mikið líknarstarf. Hér var hugsunin um hinn almenna prestdóm tengd kærleiksþjónustunni órjúfandi böndum.

Tæpri öld eftir það, á árunum 1933-1945, háði evangelíska kirkjan í Þýskalandi erfiða baráttu í ríki nasismans. Innan veggja kirkjunnar blómstraði hugmyndafræði hans og setti margur hver jafnaðarmerki milli nasismans og kristindómsins. Baráttan við nasismann var því fyrst og fremst barátta um kirkjuna í kirkjunni. Átökin innan safnaðanna voru við hina svo kölluðu þýsk-kristnu, sem álitu að Guð væri að starfi í framgangi hins þjóðernislega og braust fram (eða út á við) í hinum "dyggðum prýdda nasisma". Þessar deilur voru fyrst og fremst kirkjupólitískar, þar sem hinir almennu safnaðarmeðlimir áttu oft í átökum við presta og kirkjustjórn.

Á kirkjuþinginu í Barmen 1933, þar sem hin fræga Barmenjátning var samin, var meira en einn þriðji viðstaddra leikmenn (53 af 139). Ef við lesum texta þeirrar játningar kemur í ljós að hugmyndin um hinn almenna prestdóm er þar mótandi. Í fjórðu grein stendur: "Hin mismunandi embætti innan kirkjunnar byggjast ekki á valdi eins yfir öðrum, heldur á sameiginlegri þjónustu í ljósi þeirra skyldna sem faldar eru söfnuðinum sem heild". Hin kristna kirkja er samfélag bræðra (systkina), þar sem Jesús Kristur er nálægur og starfar í orði og sakramentum fyrir heilagan anda.

VI

Í dag virðist hinn almenni prestdómur skapa nokkra erfiðleika innan samkirkjulegrar umræðu. Þetta á fremur við um stóru kirkjudeildirnar en minni kristna hópa, svo sem fríkirkjurnar, sem byggjast að meira eða minna leyti á hugsuninni um hinn almenna prestdóm. Endurskírendur og hvítasunnumenn eru til fyrirmyndar hvað þetta varðar, en þeir yfirtóku hugmyndina frá siðbótarmönnum og hafa varðveitt hana til þessa dags. Segja má að hún sé ein af meginstoðum þeirra kirkjudeilda.

Austurkirkjan er mjög bundin og mótuð af guðþjónustunni og því gefur að skilja að hún er með öfluga klerkastétt. Þar gildir samt sú regla að þegar embættismaðurinn bregst þá ber hinum almenna kristna manni að grípa inn í. Í Rússlandi hafa þannig margir leikmenn séð um guðþjónustuhaldið þar sem engir prestar eru til staðar og í mjög afskekktum byggðum sjá eldri konur alla jafna um messuhald og skírn ungbarna. Í Rússlandi kommúnismans hafa þær að mörgu leyti séð bæði um uppfræðslu og um almennt kristnihald. Þetta er stórmerkilegt í ljósi andstöðu klerka þar við prestvígslu kvenna.

Hinn almenni prestdómur á erfiðast uppdráttar innan rómversk-kaþólsku kirkjunnar, enda er þar mjög strangt prestaveldi. Þar gildir sú regla að á sama hátt og skírnin aðgreinir kristna frá heiðingjum, aðgreinir prestvígslan lærðan mann frá leikum. Bilið á milli safnaðar og prests verður vart meira og hvergi er prestskilningurinn lengra frá skilningi Nýja testamentisins á söfnuðinum og í túlkun Pius XII páfa frá árinu 1947. Vissulega er talað um hinn almenna prestdóm á síðara Vatíkanþinginu, en aldrei á þann hátt, að þessum umrædda mun sé hafnað.

VII

Í hinni íslensku þjóðkirkju (sem öðrum kirkjum) er í dag að finna ákveðinn vanda gagnvart hinum almenna prestsdómi. Hin lútherska kenning, sem þjóðkirkjan byggist á, er skýr en oft virðist hún gleymast þegar í söfnuðinn er komið. Vandinn er hér eins og annars staðar að prestar vilja "leyfa" hinum almenna safnaðarmeðlimi að gera ýmislegt og láta hann jafnvel axla mikla ábyrgð o.s.frv., en hér fara ábyrgð og vald sjaldan saman. Yfirleitt virðist aðeins eitt svar vera við spurningunni um hver á að ráða: Presturinn. Og er í því sambandi jafnan vísað í vígsluna. Það er spurning hvort við séum þá ekki komin með rómverska klerkahyggju inn í okkar lúthersku kirkju.

Við megum ekki gera lítið úr hinum almenna prestdómi því hann mótar okkar kirkju svo mikið. Nægir hér að minna á sóknarnefndir, kirkjufólk í margs konar störfum fyrir söfnuðinn, að ekki sé minnst á allt sönglífið o.fl.

Við verðum að forðast þá óréttmætu gagnrýni að kirkjan sé eitthvað annað en við. Allir skírðir menn tilheyra kirkjunni, svo lengi sem þeir játa trú sína með játningum kirkjunnar. Þannig erum við öll embættismenn hennar og eigum að sinna skyldu okkar sem hvert annars prestar: Að boða fagnaðarerindið, fyrirgefa syndir og biðja fyrir náunga okkar. Hinn versti prestur getur ekki hindrað hinn kristna í því að sinna skyldum hins almenna prestdóms, sem hinn kristni uppfyllir er hann spennir greipar sínar í "prests" stað og biður fyrir söfnuði sínum og presti. Það er jafnframt mikill misskilningur að vegna hins almenna prestdóms séu allir lausir undan prestsskyldum sínum og það er rangt hjá Tómasi Mann að hinn almenni prestdómur felist í því að maðurinn sé sjálfum sér prestur. Nei, við erum ætíð prestar fyrir náunga okkar og því er hinn almenni prestdómur safnaðarbundinn og safnaðarmótandi. Ekki bara innan veggja kirkjuhússins, heldur á heimili og meðal vina og í samfélaginu í heild. Og hinum almenna prestdómi fylgja kærleiksverkin sem spretta sem blóm í jarðvegi boðunarinnar.

Það er því röng spurning þegar spurt er hver eigi að ráða innan kirkjunnar. Deilan stendur hér hvorki um hvort söfnuður eigi að lúta presti eða prestur söfnuði, né hvort prestur beri söfnuð á herðum sér eða söfnuður prest. Báðum ber að lúta Kristi og þjóna náunganum í ljósi fagnaðaerindisins. Kristur ber alla trúaða hér í heimi og hér ber hinum kristnu einstaklingum að skilgreina vel og virða verksvið hvers annars.

Hér er að mestu stuðst við framsetningu Gottfried Maron og Hans-Martin Barth á hugmyndum um almennan prestdóm í sögu og samtíð. Sjá Barth, Hans-Martin: Einander Priester sein. Allgemeines Priestertum in ökumenischer Perspektive, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1990; Maron, Gottfried: "Allgemeines Priestertum im Protestantismus", Rechtfertigung und Gerechtigkeit im Lichte der Reformation, Göttingen 1990, 67-79. Sjá einnig Luther, Martin: "An den christlichen Adel deutscher Nation von des christlichen Standes Besserung" (1520), WA 6, 404- 469; Luther, Martin: "De captivitate Babylonica ecclesiae prealudium" (1520), WA 6, 497-573; Luther, Martin: Um frelsi kristins manns, Reykjavík 1967; Spener, Philipp Jacob: Pia Desideria, Walter de Gruyter, Berlin 1964;

Tómas Mann: Deutschland und die Deutschen, Gesammelte Werke 12, Berlin 1956 560n.

Þetta undirstrikar Gottfried Maron, sjá: Allgemeines Priestertum im Protestantismus, 69.

Maron: Allgemeines Priestertum im Protestantismus, 69.

Kenningin um þetta hefur verið nefnd gjörbreytingarkenningin (transsubstantio), en hún gengur út á það að hið ytra útlit brauðs og víns haldist, en eðli þeirra breytist í blóð og líkama Krists. Við framsetningu sína á kenningunni sóttu guðfræðingar miðaldakirkjunnar í heimspeki Aristótelesar. Sjá Einar Sigurbjörnsson: Credo, 2. útg., Háskólaútgáfan, Reykjavík 1993, 401-405.

An den christlichen Adel deutscher Nation 1520, (StA) 2, s.100.

Sama rit Bd.2 s.359. Hér fylgir Lúther hefð fornkirkjunnar, þá sérstaklega því sem mótaðist í deilum Ágústínusar við dónatista, en niðurstaðan úr þeim deilum var sú að það væri ekki þjónninn að sakramentinu sem gerði það virkt eða heilagt heldur Guð í Kristi. Sjá Andresen, Carl: Geschichte des Christentums I. Von den Anfängen bis "ur Hochscholastik, Kohlhammer, Stuttgart 1975, 47-49.

Luther, Martin: "Von der Winkelmese und Pfafweihe", WA 38, 247.

Maron: Allgemeines Priestertum im Protestantismus, 73.

Sjá Hans-Martin Barth: Einander Priester sein, 54-78.

Sama rit, 79-103.

Krumwiede, Hans-Walter (ritstj.): Kirchen- und Theologiegeschichte in Quellen IV/2. Neuzeit. 2. Teil, Neukirchener Verlag, Neukirchen-Vluyn 1980, 131.

Gottfried Maron hefur bent sérstaklega á þetta atriði, sjá Maron: Allgemeines Priestertum im Protestantismus, 77-79. Máli sínu til stuðnings vísar hann til Pius XII.: Enzyklika, Meditor Dei, 1947. Sbr. Anton Rohrbasser: Heilslehre der Kirche, Freiburg/Schw. 1953, Nr.245 (í þýskri þýðingu).

Maron ræðir þetta m.a. í samhengi við erfiðleikana í þriðja ríkinu, þar sem söfnuðir þurftu oft að eiga við mjög svo ómögulegan klerk. Vissulega má benda á það líka að prestar hafa oft þurft að biðja og berjast fyrir sálarheill safnaðar sem óð í villu.