Í 1. mgr. 1. gr. laga nr. 78/1997
um stöðu, stjórn og starfshætti þjóðkirkjunnar segir: „Íslenska þjóðkirkjan er sjálfstætt trúfélag á
evangelísk-lúterskum grunni.“ Merking þessarar greinar er vissulega dálítið óljós
a.m.k. þegar haft er í huga að í landinu starfa fjölmörg önnur trúfélög og þau
eru öll sjálfstæðari en þjóðkirkjan. — Tengsl þeirra við ríkisvaldið eru minni,
þau hafa víðtækari stjórn í eigin málum og svigrúm þeirra til að móta
starfshætti sína er meira. Þau hafa líka ríkara fjárhagslegt sjálfstæði en
þjóðkirkjan.
Sjálfum hefur mér þótt eðlilegast að skilja
þessa upphafsgrein þjóðkirkjulaganna sem markmiðsgrein sem ætlað sé að móta þá
stefnu til framtíðar að lútherska ríkis- og síðar þjóðkirkjan í landinu þróist
í átt að því að verða sjálfstætt trúfélag. Á þann hátt er þetta mikilvæg,
stefnumarkandi og framsækin lagagrein. Það er svo nauðsynlegt að gera sér grein
fyrir því að það tekur langan tíma að þróa opinbera
stofnun yfir í að vera sjálfstætt
félag. Það verður ekki gert í einum áfanga, því síður með einum lögum.
Það sem einkum hefur skert frelsi
þjóðkirkjunnar saman borið við önnu trúfélög í landinu er einkum tvennt. Annað
er sjálf kirkjuskipanin, þ.e. 62. gr. stjórnarskrárinnar og fyrrnefnd
þjóðkirkjulög, en hitt felst í flóknum fjárhagstengslum ríkis og þjóðkirkju.
Það eru ekki síst þessi fjárhagstengsl sem fjötrað hafa þjóðkirkjun við
ríkisvaldið og þar með heft þróun hennar á ýmsa lund ekki síst eftir að eignahöfuðstóll
hennar (kirkjujarðirna) og helsti tekjustofn (sóknargjöldin) runnu saman við
fjárreiður ríkisins á 20. öld.
Ný hugsun — fjárhagslegt sjálfstæði
Nú hefur orðið mikil breyting í þessu efni en
fyrir skömmu samþykkti kirkjuþing viðbótarsamning við ríkið sem felur í sér
endurskoðun á kirkjujarðasamkomulaginu frá 1997. Þessi endurskoðaði samningur
byggir á alveg nýrri hugsun sem skapar þjóðkirkjunni mikilvægt svigrúm til að
endurskoða starfshætti sína í grundvallaratriðum og laga þá að aðstæðum á 21.
öld. Frá sjónarhóli þjóðkirkjunnar hlýtur þetta að boða mikla og gleðilega
breytingu. — Áður en lengra er haldið er e.t.v. við hæfi að benda á að eftir
sem áður stendur kirkjuskipanin að sjálfsögðu óhögguð en býður væntanlega
breytinga með endurskoðun á gildandi þjóðkirkjulögum.
Hér verður ekki tekin afstaða til þess hvort
samningurinn sé þjóðkirkjunni hagstæður í fjárhagslegu tilliti eða ekki heldur
aðeins staldrað við þá kerfisbreytingu sem hann boðar. Fyrri samningur miðaði
sem kunnugt er við að ríkisvaldið tryggði laun tiltekins fjölda presta,
prófasta, biskupa og starfsfólks á biskupsstofu auk framlags til ákveðinna
sjóða kirkjunnar. Þetta framlag var skilgreint sem gagngjald ríkisins fyrir
jarðahöfuðstól kirknanna í landinu en þær voru til forna sá höfuðstóll sem stóð
straum af starfi kirkjunnar. Í þriðju grein hins nýja samnings kveður við
algerlega nýjan tón. Þar segir:
Þjóðkirkjan hefur sjálfstæðan
fjárhag, ber fulla ábyrgð á eigin fjármunum og ákveður sjálf fjölda starfsmanna
sinna. Árlegt framlag íslenska ríkisins skv. kirkjujarðasamkomulaginu er eign
þjóðkirkjunnar hvort sem það rennur að fullu til rekstar hennar eða ekki. […]
Þjóðkirkjan hefur sjálfstæða heimild til hvers konar tekjuöflunar umfram
framlag […] Kirkjuþing setur nánari starfsreglur um nýtingu greiðslna samkvæmt
samningi þessun innan þjóðkirkjunnar.
Þessi meginhugsun nýja samningsins boðar mikla
stefnubreytingu miðað við það sem áður var og er henni lýst í viljayfirlýsingu
sem fylgir samningnum. En þar segir að með hinum nýjum samningi sé stefnt að
„fjárhagslegu sjálfstæði þjóðkirkjunnar“. Þessari stefnu hlýtur þjóðkirkjan
vissulega að fagna.
Tímamótasamningur?
Þrátt
fyrir þetta er of snemmt að skera úr um hvort nýja samkomulagið reynist sá
tímamótasamningur sem það hefur alla burði til að verða eða hvort áhrif þess
reynast lítil sem engin. — Það fer eftir því hvernig þjóðkirkjan kýs að vinna
úr samningnum.
Þjóðkirkjunni
er frjálst að láta sem ekkert hafi gerst og halda áfram óbreyttu starfi miðað
við það sem nú er. Þá má segja að lítið hafi áunnist þótt þjóðkirkjan kunni
vissulega að halda sjó eitthvað áfram í ölduróti 21. aldarinnar.
Á
grundvelli nýja samningsins á þjóðkirkjan á hinn bóginn kost á allt öðrum
viðbrögðum. Nú hafa henni opnast alveg nýjar forsendur til að stokka upp spilin
og laga starfshætti sína að þeim fjölbreyttu áskorunum sem kirkjan stendur
frammi fyrir í síbreytilegu samfélaga samtímans.
Hingað
til hafa hendur þjóðkirkjunnar verið bundnar hvað starfsmannahald varðar en
áhöfnin, starfsmennirnir, er auðvitað ein mikilvægasta forsendan þegar um
þróunar- og breytingastarf er að ræða. Fram til þessa hefur kirkjan einvörðungu
getað launað presta af gagngjaldinu frá ríkinu. Það hefur svo verið undir
hælinn lagt hvort einstakar sóknir, prestaköll eða prófastdæmi hafa getað ráðið
annars konar starfsfólk til sértækra verkefna. Það hefur svo einkum ráðist af
því hvernig sóknargjöld hafa innheimst og hvað þau hafa gefið í aðra hönd.
Nú
eru aðstæður allt aðrar. Nú ákveður þjóðkirkjan sjálf fjölda starfsmanna sinna
og ekki síður hvers konar starfsfólk hún kallar til starfa. Nú er ekki lengur
um eyrnamerkt fé að ræða. Nýi samningurinn gerir þjóðkirkjunni t.a.m. kleift að
stórefla díakóníu eða kærleiksþjónustu á sínum vegum svo að dæmi sé tekið en
þessi pistill er einmitt ritaður á degi díakóníunnar. Hér mætti einnig nefna
sérhæft fólk til barna- og æskulýðsstarfs eða félagsráðgjafa. Til þess að þetta
megi verða þarf þjóðkirkjan auðvitað að móta sér stefnu varðandi starfshætti og
í framhaldi af því að þróa nýja, framsækna starfsmannastefnu. Í stað þess að
kalla aðeins nýja presta til starfa til að fylla í skörð þeirra sem hverfa frá
þjónustu þarf að spyrja: Með hver konar mönnun tekst kirkjunni best að ná
markmiðum sínum í síbreytilegum heimi? Þar er ekki síst átt við markmiðið sem
felst í upphafsmálsgrein þjóðkirkjulaganna: Hvernig þróast stofnunin þjóðkirkja
yfir í „sjálfstætt trúfélag“ — eða var það ekki meiningin?
Áskoranir og ógnir
Í þessu felast þau gefandi tækifæri sem nýji
samningurinn skapar. Þau þarf að grípa sem fyrst og festa í sessi með
„starfsreglum sem kirkjuþing setur“ svo vísað sé til klassísks orðalags. Í
þessu felast svo vissulega líka ýmsar áskoranir sem takast verður á við: Ef
fjölga á sérhæfðu“ starfsliði í söfnuðum landsins, t.d. djáknum, hlýtur prestum
að sama skapi að fækka a.m.k. hlutfallslega þegar til lengdar lætur. Það kann
að ógna einhverjum. En felst vandi íslensku þjóðkirkjunnar endilega í því að
ekki séu nægilega margir prestar að stöfum? Felst vandinn ekki frekar í of
einsleitri áhöfn?
